Armia Mameluków

rzez pewnien czas zwycięstwa na polu bitwy były możliwe przede wszystkim dzięki zbrojnemu wsparciu wojowniczych Berberów, zwłaszcza z plamienia Kutama, którzy na początku X wieku utworzyli koalicję z szyickimi Fatimidami przeciwko sunnickim Aghlabidom, którzy rządzili Ifriqiya (arabska Afryka) i popierali Abbasydów. Kutama stali się zaciekłymi obrońcami Fatimidów. Stolica kalifatu w 973 r. została przeniesiona do nowo założonego miasta Kairu (al.-Kahira - ,,Zwycięstwo”) W okolicach stolicy stacjonowały doborowe oddziały berberskie, które nowi władcy Egiptu przyprowadzili ze sobą. Pomimo iż plemieńcy stanowili ostoję militarną ich władztwa, kalifowie fatymiddzcy posiadali do dyspozycji zróżnicowaną pod kątem uzbrojenia i narodowości armię. W pierwszych dziesięcioleciach Fatymidzi próbując naśladować tradycyjną abbasydzką organizację wojsko, utrzymywali liczną konnicę, która składała się przede wszystkim z rodowitych Arabów, którzy zachowywali swój strój i uzbrojenie. Nosili oni białą, pofałdowaną, grubą szatę i turban. Ochronę przed bronią wroga miała stanowić skórzana tarcza o kształcie kolistym. Niektórzy jeźdźcy dysponowali tarczami z wikliny lub trzcinowej plecionki. Ponieważ powyższe materiały mogą, w najlepszym przypadku chronić wojownika przed strzałami lub lżejszymi ostrzami, najbardziej cenione, choć nie powszechnie używane, były tarcze z pancerza żółwia lub grubej skóry nosorożca. Arabscy jeźdźcy rozlokowani byli w najbardziej strategicznych miejscach państwa tj. północnym Egipcie oraz Syrii.

Zanim jednak doszło do objęcia władzy nad Egiptem nie był to czas łatwy dla świata arabskiego, który w IX i X wieku przestał odnosić błyskotliwe zwycięstwa. Rozbita została jego jedność a państwo ogarnęły liczne walki ambitnych pretendentów. Burzliwe koleje losu targające Bliski Wschodem, nie ominęły również Egiptu, który w 969 r. został podbity przez kalifa dynastii szyickich Fatymidów wywodzących się z Tunezji. Abu Mansura Nizara al-Aziza (975-996) na którego okres panowania przypada szczyt potęgi fatymidzkiego państwa, zaczął sprowadzać najemników (w postaci żołnierzy-niewolników) z islamskiego Wschodu, zwłaszcza Turków. Włączenie mameluków do armii miało dalekosiężne konsekwencje, ponieważ Turcy zaczęli stopniowo przejmować wysokie stanowiska w państwie i rywalizować o wpływy z Berberami, najbardziej dotychczas wpływową nacją w strukturach wojskowych. W konsekwencji rozwinął się ostry antagonizm między obiema grupami, zwanymi odpowiednio Maghariba („mieszkańcami Zachodu”) i Mashariqa („mieszkańcami Wschodu”), który skutkował wybuchem otwartej wojny pomiędzy nimi wkrótce po śmierci al-Aziza. Ostatecznie Fatymidzi przerwali na tronie do 1171 r. w którym to roku władzę przejęła dynastia Ajjubidów (rządziła w latach 1171-1250). Autorem przewrotu był energiczny dowódca Salah ad-Din (zwany przez Europejczyków Saladynem), który przy poparciu gwardii i pospolitego ruszenia dokonał przewrotu wojskowego. Nowi władcy Egiptu zwiększyli jeszcze bardziej udział mameluków w szeregach swojej armii. Cena młodego niewolnika przeznaczonego do służby wojskowej mogła osiągnąć nawet czterokrotność cennego rumaka bojowego. Głównie nabywani byli Turcy, ale zdążały się również rekrutacje żołnierzy wśród ludności arabskiej i afrykańskiej. Ci ostatni, zazwyczaj jako eunuchowie, byli szkoleniowcami młodych adeptów. Szkolący się i mieszkający razem przyszli gwardziści, nawet jeśli pochodzili z różnych grup etnicznych, nawiązywali braterską więź. Spójność i zaufanie panujące w oddziale były bardzo ważnymi czynnikami w obliczu wroga.

Mamelucy sułtańscy (al-mamalik al-sultaniyya) stanowili elitarną, stałą, część armii. Żołnierze ci byli zakupieni i wychowani przez dwór władcy. Po pierwszych dekadach walk (1250-60) jednostki, z niedoświadczonych i poddanych nieraz czystkom politycznym - stały się dobrze wyszkolonym korpusem. Szkolenie oprócz jazdy konnej i strzelania z łuku, obejmowało kompleksową naukę władania mieczem oraz lancą. Po opanowaniu powyższych sztuk, żołnierze uczeni byli w hipodromach walki we współpracujący ze sobą grupach. Na polu walki żołnierz nie tylko potrafił wykazać się więc indywidulanymi umiejętnościami ale również znał swoje miejsc w szeregu w czasie wykonywania złożonych ruchów oddziału w którym służył. Tak przeszkolony rekrut, przyjęty do szeregów gwardii otrzymywał od państwa uzbrojenie i przydzielony kwaterunek w stolicy luk okolicach Kairu. Z czasem zyskując doświadczenie i wyższy status materialny, miał wyrażać swoją rosnąca pozycję poprzez nabywanie lepsze zbroi i broni w własnym zakresie.

Gwardziści, oprócz ochrony władcy, stanowili w czasie wojny oddziały szturmowe.

Swoją uprzywilejowaną pozycję u boku władcy, gwardzista tracił wraz ze śmiercią swojego pana. Nowy władca dobierał swoich zaufanych strażników. W zamian za swoją służbę odchodzący gwardziści dostawali przydziały ziemi. Najbardziej zaufani i doświadczeni z nich nie byli usuwani w cień. Mogli być wykorzystywani jak dowódcy i wodzowie wypraw wojennych. W przypadku prywatnych oddziałów mameluckich, po śmierci swego pana, cały posiadany przez niego oddział był nabywany przez innego nobla. Nie każdy mameluk był bezpośrednio żołnierzem władcy. Bardzo duże wpływy polityczne zdobyli dowódcy gwardii – emirowie – którzy stali się posiadaczami lenne wojskowych (ikta). Mieli oni prawo zakupywania i posiadania własnych mameluków. W rezultacie tylko mniejsza część przechodziła przez szkoły w których szkolono i indoktrynowano religijnie przyszłych gwardzistów pałacowych. Dodatkowo uczono ich również etykiety. Arystokraci nabywali swoich mameluków i szkoli ich za swoje fundusze. Gwardziści władcy dodatkowo, oprócz przeszkolenia wojskowego, uczeni byli etykiety.

Jeden z dowódców mameludzkich, Ajbak, ożenił się z wdową po swoim sułtanie i tym samy przejął faktyczną władzę. Był on pierwszym władcą pierwszej z dwóch dynastii memeludzkich, które miały rządzić Egiptem.

Dynastie mameluckie

Pierwsza dynastia (1250-1390), Bahr, tworzyła pierwotnie gwardię, która swoje kwaterunki miała na wyspach położonych na Nilem zwanym przez Arabów ,,morzem” (arbab. ,,Bahr”), skąd wywodzi się ich nazwa. Do władzy Bahrowie doszli obalając swych panów, dynastię Ajjubidów. Drugi ród władców mameludzkich, Bahri, doszedł do władzy obalając dynastię morską. Zwani oni byli Burdż (,,wieża”) od miejsca swojego skoszarowania tj. baszt cytadeli. U steru władzy byli w latach 1382 – 1517. Kilkuletni czas zmiany dynastii wiązał się także z kryzysem wojskowości. Dynastia Bahrów, pochodzenia tureckiego, została zastąpiona przez Burdżów, którzy mieli pochodzenie kaukaskie (byli to często osoby będący pierwotnie chrześcijanami).

Uzbrojenie

Mamelucy skrzyżowali swój oręż z wieloma przeciwnikami, stosującymi różna metody walki i typy broni. Pierwszymi przeciwnikami mameluków były armie arabskich władców (syryjscy krewniacy obalonej przez nich dynastii Ajjubidów), konni wojownicy mongolscy, ciężkozbrojni europejscy krzyżowcy, bitne zakony krzyżowców, budzący grozę Tamerlan oraz tureccy Osmanowie.

Rynsztunek gwardii mameluckiej nie różnił się od uzbrojenia formacji arabskich. Wśród żołnierzy mameluckich nie obowiązywał jedna wzorzec ubrań wojskowych. Różnicą był strój, gdyż Turcy, stanowiący najliczniejszą część, preferowali wzorzyste kaftany o krzykliwych barwach (preferowany był czerwony i żółty kolor) oraz ozdabiali swoje rumaki czerwonymi podgardlami. Turcy, dumnie ze swojego pochodzenia, nawiązywali tym samym do swych korzeni odróżniający się tym samym od niemameludzkich żołnierzy i większości mieszkańców.

Siła armii Mameluków oparta była na oddziałach łuczników konnych. Byli to jeźdźcy uzbrojeni w łuk (głownie refleksyjny), szalę (rzadziej miecz), sztylet, topór (lub maczugę). Nie często używano natomiast broni drzewcowej.

Uzbrojenie ochronne stanowił hełm szyszakowy z czepcem kolczym owiniętym turbanem. Cześć konnych nie stosowała hełmów. Kolczuga lub zbroja lamelkowa chroniła tułów i plecy. Elementem ruchomym uzbrojenie ochronnego była tarcza, wykonana ze zwierzęcej skóry wzmocnionej okuciami.

Szkolenie

Jeźdźcy przechodzili przez intensywne szkolenie, które oprócz dobrego opanowania jazdy, obejmowało strzelanie z ługu w czasie galopu. Obydwie te umiejętności były kształcone w specjalnie zbudowanych do tego celu ośrodkach treningowych hipodromach, według dokładnie określonego, wszechstronnego programu wojskowego przeszkolenia.

Tak uczyli posługiwania się spisą, strzelania z łuku, szermierki, walki maczugą, zapasów i jazdy konnej. Szczególny nacisk był kładziony na bardzo dobre opanowanie jazdy i strzelania z łuku.

Ponieważ celność w trakcie szybkiej jazdy jest ograniczona, żołnierze szkoleni byli także w szybkości oddawania strzałów, co miało rekompensować ewentualną niecelność. Najlepsi strzelcy konni potrafili trafić, będąc w ruchu, cel o wielkości 1 metra z dystansu ponad 70 metrów, wypuszczają przy tym strzały co 2 sekundy.

Wysoki poziom szkolenia dotyczył zazwyczaj oddziałów podległych bezpośrednio sułtanowi. Pozostali Mamelucy zazwyczaj nie mieli takiej okazji. Cześć jeźdźców nie wywodziła się ponadto w szeregów samych Mameluków lecz z różnych etnicznie różnych grup. Byli to Kurdowie, Arabowie czy Turcy (pochodzący z Chorezmu).

Koń bojowy

Ogromną role, wobec konnego charakteru armii, spełniał koń bojowy. Większość wierzchowców była arabskiego pochodzenia i pochodziła głównie z Cyrenajki. Ten rodzaj wierzchowca (będący połączeniem słynnych Arabów w bardziej przysadzistymi końmi) dobrze sprawdzał się w trudnym terenie.

Piechota

Piechota mameluków była drugorzędną siłą. Składa się ona głownie z czarnoskórych Nubijczyków (Sudan), którzy rekrutowani byli za niemal z bezcen najemników (płacono za ich sługi tkaninami lub błyszczącymi szklanymi paciorki) oraz nabytych niewolników. W czasach rządów mameluków, dotychczas lekkozbrojni wojownicy afrykańscy walczący rodzimą bronią plemienną (włócznia o bambusowym drzewcu o długości do 1,8 m.) i chronieni tarczą zrobioną z jednego kawałka skóry bawoła (która chroniła tylko od strzał łuków) zostali przemianowani w ciężkozbrojnych piechurów. Dotychczasowe braki, zwłaszcza w uzbrojeniu ochronnym, starano się zrekompensować poprzez dodanie żebrowych hełmów z nosalem oraz wprowadzeniem pikowanych kaftanów. Czarnoskórzy wojownicy posiadali także miecz o romboidalnym kształcie. Część Afrykanów tworzyła oddziały łuczników. W porównaniu z długo trenowanymi w łucznictwie mamelukami, umiejętności łuczników piechoty były znacznie niższe.

Liczebnośc armii

W społeczeństwie mamelukowie stanowili niedużą część. Liczbowo armia liczyła, końcem XIII wieku około 40 tysięcy żołnierzy, z czego 4 tysiące było Mamelukami. Do 1315 r. udział mameluków wzrósł 25 tysięcy. Liczba ta była szczytowa. W wyniku licznych wojenny, tak zewnętrznym jak i domowych, liczba ta zaczęła wahać się i w końcu spadać. Osłabienie wojska wiązało się także z filozofią władzy drugie dynastii. O ile sułtani pierwszej dynastii starali na urzędach cywilnych i wojskowych umieszczać osoby zaufane ale nie koniecznie powiązane więzami krwi, po jej obaleniu nowy władcy preferowali obsadzanie wysokich stanowisk krewniakami, którzy opanowali wszytki, także cywilne stanowiska. Zmniejszenie liczby mameluków rozwiązywało problem dzielenie się ziemiami i przywilejami z większą ilością gwardzistów. Nepotyzm nie gwarantował jakości urzędników i dowódców, a zastąpił umiejętności a dotychczasowe więzi braterskie rodzinnymi. Gwardia mameluków przekształciła się w uprzywilejowaną kastę wojskową. Przynależność w praktyce stała się dziedziczna, a tylko częściowo uzupełniano jej szeregi zakupując cudzoziemskich, młodych niewolników (coraz częściej Czerkiesów, Gruzinów, Greków i Kipczakaków).

Koniec niezeleżności

Kres niezależności państwa Mameluków, chociaż nie ich samych, położyła wojna z osmańską Turcją w 1517 r. Pomimo klęski mamelucy zachowali swoje ziemie i przywileje.