Armia polska 1333 - 1454

1320 roku jeden z książąt dzielnicowych, Władysław Łokietek (1260 – 1333) dokonał, po blisko dwustu latach, ponownego zjednoczenia Polski. Scalanie ziem polskich odbywało się zarówno w wyniku działań dyplomatycznych i układów, jak i również w wyniku wojen. Mimo iż Łokietek został koronowanym królem Polski, poza granicami państwa znalazło się wiele ziem piastowskich (Śląsk, Mazowsze, Pomorze), a sam kraj był osłabiony gospodarczo, politycznie i militarnie oraz otoczony przez szereg wrogów. Wojny toczone przez Władysława Łokietka pokazały (mimo pewnych powodzeń), że armia polska nie jest gotowa do odnoszenia trwałych sukcesów. Jego syn i następca na na tronie, Kazimierz zw. Wielkim (1310 – 1370) staną więc przed zadaniem odbudowania siły gospodarczej i wojskowej Polski oraz zabezpieczenia bezpieczeństwa zewnętrznego nowo zjednoczonego kraju. Odniósł w tym sukces. W ciągu trzydziestosiedmioletniego panowania Kazimierza armia polska nie walczył tylko osiem lat. W ciągu pozostałych lat armie polskie walczył z królami czeskimi o Śląsk, podbijały Ruś, ścierały się z Litwinami i Tatarami. Także inni królowie polscy musieli toczyć wojny w których armie polskie walczyły z tak groźnymi przeciwnikami jak np. Zakon Krzyżacki.

Pospolite ruszenie

Armia polska okresu 1333 – 1454 była w głównej mierze wojskiem pochodzącym z powszechnego poboru. Stałe oddziały były nieliczne i głównie składały się z najemników opłacanych ze skarbu królewskiego. Rycerze – szlachta i magnateria byli zobowiązani do powinności wojskowych, które zostały nałożone na nich przez Kazimierza Wielkiego. Władca ten ograniczył swobody możnych i wprowadził Pospolite Ruszenie – powszechny obowiązek służby wszystkich wolnych mężczyzn (rozumianych jako posiadaczy ziemi) na wezwanie króla. W przypadku potrzeby król (rzadziej starosta) zwoływał wojsko poprzez proklamację, którą władca wysyłał do starostów - urzędników odpowiedzialnych za obronę danej ziemi. Ci z kolei rozsyłali rozkaz królewski do podległych im kasztelanów, którzy rozsyłali go do miasteczek i wiosek, gdzie był on ogłaszany z okazji odbywających się tam targów czy zjazdów. Każdy szlachcic – rycerz oraz sołtys i włodyka, zobowiązany był do służby w graniach królestwa na własny koszt. Odmowa udziału w walce groziła konfiskatą majątku.

Liczebność armii

W początkach panowania Kazimierza Pospolite Ruszenie wynosiło więc około 10 tysięcy żołnierzy. Dodatkowo rycerz zobowiązany był dostarczać na wojnę do kilku żołnierzy rekrutujących się z własnego majątku (w zależności od bogactwa posiadacza). W przypadku kampanii wojennej poza granicami królestwa żołnierze otrzymywali zapłatę, żywność, a w przypadku dostania się do niewoli, mogli liczyć na wykup z niej przez króla. Nie zawsze istniała jednak potrzeba osobistego udziału w wyprawie. Czasami wystarczyło przysłanie kontyngentu chłopskich żołnierzy z majątku. Obok nich w skład takiej wyprawy brali udział żołnierze z miast. Uzyskane w ten sposób oddziały liczyły około 4000 ludzi w typowej wyprawie z których rycerze – szlachcice stanowili około 1/3 stanu.

Rycerstwo

Szlachta - rycerze, podobnie jak w wielu ówczesnych krajach, stanowiła postawę armii. Jako wojsko feudale, szlachta walczyła jako ciężkozbrojne rycerstwo, chroniona przez ciężką zbroję i walcząca długą kopią. Rycerz uzbrojony był podobnie jak jego odpowiednik niemiecki czy francuski, co można tłumaczyć dużą ilością twórców broni zapraszanych do Polski z zachodu Europy (gł. Niemiec). Od XV wieku, pod wpływem kontaktów z Litwą oraz konfliktów z Tatarami, uzbrojenie rycerzy polskich stało się lżejsze. Podobnie jak w okresie rozbicia dzielnicowego rycerz uzbrojony był w kopię i długi (120 – 30 cm.) miecz. Ochrony dostarczała zbroja płytowa, która zaczęła stopniowo wypierać wcześniejsze formy uzbrojenia ochronnego. Oprócz ciężkich i niewygodnych hełmów garnczkowych jazda rycerska używała otwartych hełmów, zwanych łebkami. Ochraniały one dobrze głowę i kark, ale nie zasłaniały twarzy i szyi. Te części ciał chronił czepiec kolczy.

Lekkozbrojna kawaleria

Uzupełnieniem ciężkiej jazdy rycerskiej były oddziały lekkozbrojnej kawalerii. Polacy w tym okresie nie posiadali rodzimych, samodzielnych jednostek lekkozbrojnej jazdy. Lekkozbrojnymi jeźdźcami byli natomiast pachołkowie walczący wraz ze swoimi panami w chorągwiach. Uzbrojeni byli oni w miecze, puginały i włócznie lub, zamiast ich, w łuki lub kusze. Ochronę stanowiły pancerze kolcze, hełmy łebki i tarcze różnych kształtów (najczęściej trójkątne i okrągłe). Lekkozbrojne oddziały jazdy w polskiej armii składały się z najemników lub oddziałów sojuszników lub wasali. Najliczniejsze oddziały lekkozbrojnej jazdy dostarczane były przez Litwę, połączona unią z królestwem polskim. Mniej liczniejsze oddziały, ale znacznie wyżej cenione w polskiej armii, pochodziły z krain południowych, zaprawionych w walkach z lekkozbrojną kawalerią turecką. Szczególnie cenionymi żołnierzami byli Serbowie ale także Węgrzy, Mołdawianie, Wołochowie i Tatarzy.

Strzelcy

Oddziałami wsparcia dla rycerstwa byli Strzelcy. Strzelcy byli rekrutowani przez rycerzy – szlachciców z podległych im wiosek. Były to oddziały uzbrojone w kusze, jako broń pierwszego wyboru. Cześć Strzelców (wywodzących się z terenów graniczący się Litwą i Tatarami) używał również łuku. Do bezpośredniego starcia służyła dzida a do obrony tarcza. Zależnie od zamożności, żołnierze ci chronieni byli przez zbroje łuskową czy kolczugową lub (najczęściej) skórzany kaftan. W czasie bitwy strzelali gradami, starając się osłabić formacje wroga lub atakujące oddziały wroga, dzięki czemu polska kawaleria miała ułatwione zadanie.

Chłopi

Inne oddziały piechoty były siłą drugorzędną, chociaż liczną. Na jednego Strzelca przypadało 2 do 3 piechurów rekrutowanych z posiadłości szlacheckich. Uzbrojenie ochronne, jeśli piechur jakiekolwiek posiadał, było ubogie. Broń była różnorodna od kuszy lub łuku do dzidy lub broni pochodzącej z narzędzi gospodarczych. Szlachta obawiała się jednakże uzbrojenia większej ilości chłopów z obawy przed buntami i darzyła z nieufnością uzbrojonych chłopów. Na chłopach ciążyły więc także inne obowiązki wojskowe, niejako pośrednie, jak dostarczanie żywności, ściganiu nieprzyjaciela na własnym terytorium, budowę mostów i dróg.

Najemnicy

Najlepsze oddziały piechoty składały się z najemników, pochodzących głównie z Moraw, Śląska i Czech. W oddziałach najemnych służyło również niezamożne rycerstwo polskie. Stała armia była nieliczna, a codzienne funkcje wojskowe, jak ochrona granic i twierdz, spoczywały w rękach najemników opłacanych ze skarbu królewskiego. Oddziały najemników dzieliły się na chorągwie.

Mieszczanie

Dobrzy piechurzy wystawiani byli także przez mieszczan, szczególnie z zachodniej części Polski. Oddziały takie były uzbrojone w kusze i długie piki. Piechota miejska dodatkowo była przydzielona do obrony własnych miast, dzięki czemu posiadała pewne przeszklenie wojskowe. Odpowiedzialnymi za przeszkolenie wojskowe i obronę wyznaczonej części murów miejskich, odpowiedzialne były cechy – związki rzemieślnicze skupiające przedstawicieli tej samej profesji. Ponadto mieszczeni mieli obowiązek budowy i naprawy murów miejskich oraz dostarczanie uzbrojenia dla wojska.

System chorągwi

Taktyka walki w XIV w. polegała na ustawieniu ciężkiej jazdy wieloszeregowo i w pierwszej linii (w tak zwany „płot”) lub szachowo, co pozwalało na większą swobodę poszczególnych chorągwi (cześć oddziałów mogła w w takiej sytuacji być użyta jako rezerwa). Rycerze stali w odległości jeden od drugiego, na odległość kopi. W drugiej linii stali lżej uzbrojeni giermkowie i pachołkowie. Za rycerzami i pozostałymi jeźdźcami ustawiona była piechota, pełniąca rolę drugorzędną, stanowiąc wsparcie w czasie potrzeby i pomagając zdobywać warowne obozy w czasie bitwy (np. jak w czasie bitwy pod Grunwaldem). Najpopularniejszym sposobem walki był generalny atak ciężkozbrojnego rycerstwa na wroga, czym armia polska nie różniła się znacznie od wielu zachodnich formacji. Taki sposób walki sprawdzał się w walce z przeciwnikami zachodnimi, zwłaszcza Zakonem Krzyżackim. Taka formacja nie sprawdzała się natomiast w starciach z Tatarami, Litwinami czy Rusinami, który byli znacznie lżej uzbrojeni ale także znacznie bardziej szybszymi i zwinniejszymi w czasie walki. Mobilność i możliwość wykonywania manewrów były dla ciężkozbrojnej jazy polskiej bardzo ograniczone. Wpłynęło to na częściową zmianę w założeniach walki. Podstawową siłą nadal pozostawało ciężkozbrojne rycerstwo, do pomocy któremu dodano lekkozbrojną kawalerię, chroniącą skrzydła rycerzy. Lekkozbrojne odziały kawalerii starały się okrążyć flanki wroga, dzięki czemu przeciwnik był zmuszony zaangażować się w walki obronne. W przypadku słabości lekkiej kawalerii, wróg ruszał za nią w pościg, odłączając się od własnych głównych sił. Czasami lekka kawaleria wycofywała się celowo, dzięki czemu część sił wroga wdawał się w bezsensowny pościg za nią. Pozwalało to rycerstwu polskiemu przeprowadzenie generalnego szturmu na główne siły osłabionego wroga.

Każdy rycerz czy żołnierz był przypisany do konkretnego oddziału, noszącego nazwę chorągwi. Chorągwie dzieliły na trzy rodzaje – rodowe, ziemskie i zaciężne. W skład pierwszych wchodzili przedstawiciele tego samego rodu rycerskiego, którzy posiadali to samo zawołanie i herb rodowy. Zamożny rycerz miał obowiązek przybywania na wyprawę z własnymi pocztem (tzw. kopią). W zależności od bogactwa, chorągiew, składające się z kopii, liczyła więc od około 100 do 300 ludzi. Sam możnowładca, który organizował chorągiew stawał na jej czele. Chorągwie ziemskie zbierane były przez starostów. W skład nich wchodzili niezamożne, małe rycerstwo, wójtowie i sołtysi pochodzący z podległej staroście ziemi. Na ich czele stali miejscowi dygnitarze – kasztelanowie, starostowie lub wojewodowie. Chorągwie zaciężne złożone były z rycerzy służących za żołd. Mogły one wstępować na służbę jako zorganizowane oddziały z własnym dowódcą lub były tworzone z połączenia mniejszych jednostek. W tym przypadku na ich czele stawał wyznaczony przez króla doświadczony rycerz.

Uzbrojenie

Przy dość znacznej liczbie wojska, liczącego od kilku do kilkunastu tysięcy żołnierzy (w omawianym okresie), istotną kwestią była produkcja uzbrojenia. Prostsze formy, jak włócznie, topory, maczugi, wyrabiano w warsztatach miejskich i wiejskich kowali, gospodarskim sposobem w domach użytkowników. Natomiast bardziej skomplikowane rodzaje broni wyrabiali wyspecjalizowani w zawodzie rzemieślnicy. Najwięcej rzemieślników, skupionych w wyspecjalizowanych cechach producentów broni, znajdowało się w stołecznym Krakowie. Inne miasta pełniły znacznie mniejszą rolę.

Zamki

Dzięki reformom wojskowym Kazimierz Wielki zwiększył ogromnie siłę militarną państwa, zwłaszcza w jego obronności. Za panowania Kazimierza doszło w Polsce do poważnego wzmocnienia systemu fortyfikacji. Państwo polskie było chronione przez szereg zamków znajdujących się na granicach jak i w głębi kraju Za ogromne sumy pieniędzy ufortyfikowano około 80 obiektów - dwadzieścia parę miast i ponad 50 zamków. Umocnione punkty tworzyły dobrze obmyśloną linię lub grupy obronnych miejsc, które odpowiadały ówczesnym potrzebom wynikającym z zagrożenia kraju. Agresji ze strony:

Niezależnie od linii obrony przygranicznej wzniesiono szereg zamków w centralnej Polsce, ciągnących się od północnego zachodu na południowy wschód i stanowiący drugą i ostateczną zaporę na drodze agresji. W systemie tym znalazło się kilkanaście ośrodków miejskich obleczonych murami ceglanymi (głownie na północy) lub kamiennymi (południe kraju).