Armia ptolemejska

roku 323 p.n.Ch. w Babilonie umiera pogromca imperium perskiego i twórca rozległego państwa - król macedoński Aleksander. Jego nagłe i nieoczekiwane odejście w wieku 32 lat wywołało nieprzewidywalne i dalekosiężne skutki. Jeszcze nie uległy konsolidacji podstawy polityczne i administracyjne nowego, rozległego państwa, a już rozpoczęły się kolejne gwałtowne zmiany. Generałowie macedońscy, dawni towarzysze broni i biesiad zmarłego władcy, szybko pozbyli się poślubionych im pod przymusem azjatyckich małżonek, szykując się do politycznej, w końcu militarnej rozgrywki o schedę po Aleksandrze. Kraj ogarniona chaos i lata wojen. W wyniku konfliktów w kręgu macedońskich generałów ukształtował się podział podbitych przez Aleksandra ziem. Bogaty Egipt przypadł we władanie Ptolemeuszowi, którego dynastia rządziła krajem faraonów do śmierci Kleopatry w roku 30 p.n.Ch. Przez większość czasu Egipt Ptolemeuszy obejmował tereny Cyrenajki, Cypru, Palestyny oraz południowej i zachodniej części Azji Mniejszej. Było to również najtrwalsze imperium epoki diadochów, które przetrwało długi i uciążliwy konflikt z Seleucydami, walczą jednocześnie z niezależnymi greckimi miastami, królestwem Pontu, jak również najazdami Kartaginy czy Partów.

Istnienie, dłuższe niż innych helleńskich państw, Egipt ptolemejski zawdzięcza dogodnemu ułożeniu geograficznemu - granice rdzennego Egiptu opierały się o tereny pustynne oraz morskie (Morza Śródziemne i Czerwone), słabość militarnej części sąsiadów (plemiona arabskie, nubijskie), których wojownicy nie byli zagrożeniem dla wojsk Ptolemeuszów Nad utrzymaniem najgroźniejszego niebezpieczeństwa w ryzach - państwem Seleucydów, które zagrażało i rywalizowało o prymat z Egiptem nad bogatą Syrią, czuwała armia. Tu przedmiotem sporu były nie tylko bogate ziemie, ale także ochrona drogi lądowej do doliny Nilu, którą szły od wieków niemal wszystkie inwazje na Egipt. Wzmocnieniem siły militarnej kraju była bardzo dobra flota pilnującą granic morskich i gwarantująca możliwość ekspansji Egiptu poza jego naturalne granice.

Struktura polityczna i wojskowa społeczeństwa

W nowym państwie egipskim, przybysze ze świata macedońsko-greckiego żyli razem z ludnością tubylczą, która mogła poszczycić się kulturą na wysokim poziomie, jak również wielowiekową historią swej cywilizacji. Wobec tego nowi władcy, z jednej strony starali się wzmocnić swój rodzimy element narodowy - poprzez wspieranie emigracji z Europy, z drugiej przyswajali sobie kulturę Egiptu celem zamazania stygmatu obcej dynastii wśród dumnych ze swojej tradycji Egipcjan. Nowi królowie szybko zaakceptowali wschodnie ceremoniały, gdzie wokół władców tworzono atmosferę boskości i doskonałości. Stało to w przeciwieństwie do jeszcze niedawno pogardzanego i krytykowanego czołobitnego ceremoniału, który przejął od perskich królów Aleksander Wielki.

Armia początkowo opierała się na żołnierzach macedońskich, którzy stanowili garnizony pozostawione do okupacji Egiptu po jego przejęciu od Persów. Wzmocnienie dla macedońskich oddziałów byli najemnicy oraz – stanowiący początkowo najsłabsze ogniwo w systemie militarnym - miejscowi żołnierze. Ptolemeusz, nie mając wyboru, gdyż rdzenna Macedonia z areałem potencjalnych rekrutów znajdowała się w rękach innego generała, za bogactwa Egiptu, wynajmował kolejnych najemników, którzy stacjonowali zarówno w samym Egipcie, jak i w pozostałych krainach podległych jego władzy. Najemnicy – w przeważającej mierze z greckiego świata – wywodzili się z tak znanych wojowników, jak Spartanie, Rodyjczycy (świetnych procarzy), Kreteńczycy (znanych łuczników). Na mniejszą skalę najemnicy rekrutowani byli również w Azji. 

Sprytnie nowy władca zadbał również o ich wierność, zastrzegają sobie, że wszystkie rzeczy należące do najemników mają być przetrzymywane w Egipcie. Kiedy Demetriusz I (król Macedonii) wziął do niewoli 3 tysiące najemników Ptolemeusza na Cyprze w 306 r. i zaciągną ich swoją służbę, ci przy najbliższej nadarzającej się okazji zbiegli do Egiptu gdzie znajdował się ich dobytek.

System wojskowy

Po okresie niepokojów związanych z wojnami o schedę po Aleksandrze i supremację nad ziemiami zmarłego króla, Ptolemeusz zaczął budować armie opartą na trwalszych podstawach niż najemni żołnierze. Zapoczątkował on osadzanie żołnierzy na ziemi. W czasach pokoju uprawiali ją i żyli z niej, aby w okresie wojny zgłosić się do służby. Ziemia, która otrzymywał żołnierz, nazywała się "kleroi" a żołnierze wywodzący się z tego systemu nadań "klerouchoi". Wśród wielu żołnierzy, których objął ten system byli również jeńcy wojenni, którzy w ten sposób zostali przekonani do wiernej służby nowemu państwu i władcy. System korzystania z ziemi przechodził na synów osadników wojskowych. Broń – najprawdopodobniej była własnością państwa, natomiast konie już własnością żołnierzy.

Kleurochoi tworzyli półzawodową armię terytorialną. Każdy żołnierz miał określoną rangę i w przypadku wojny stawiał się w wyznaczonym miejscu zbiórki swojego regimentu. Początkowo system armii terytorialnej działał dobrze (np. w czasie III wojny syryjskiej).

System osadników wojskowych miał wzmocnić pozycję obcej dynastii w Egipcie, jaką byli Ptolemeusze. W założeniu chciano więc przyciągnąć do niego jak największa ilość Macedończyków. Ostatecznie blisko 1/3 osadników – żołnierzy była pochodzenia macedońskiego, resztę stanowili Grecy. Zdarzały się również przypadki przyjmowania do systemu Persów, Hebrajczyków, a nawet pojedynczego Rzymianina. Z czasem obowiązki ojców przejmowali synowie wychowywani w tradycji oręża macedońskiego. Zazwyczaj byli to już potomkowie z rodzin mieszanych helleno-egipskich.

Spośród tego środowiska rekrutowała się królewska kawaleria (w sile 700 jeźdźców) oraz piechota (3000 osób). Najemnicy w sile 2000 tysięcy uzupełniali królewską gwardię. Później do elitarnych jednostek wcielano również rodowitych Egipcjan.

Kawaleria była podzielona na oddziały, które nosiły nazwy różnych krain – np. Tesalonowie, Trakowie, Persowie, co albo wskazuje na pochodzie żołnierzy (potomków) lub styl walki, który dany oddział reprezentował (nie jest to jasne). Konnica rekrutowała się z potomków Greków i Macedończyków (podobnie jak cześć wyżej wspomnianej piechoty), którzy posiadając dochody z ziemi, mogli pozwolić sobie na dobre uzbrojenie i utrzymanie konia.

Falanga egipska

Najemnicy oraz osadnicy wojskowi nie byli wystarczającą siłą liczebną, aby zabezpieczyć panowanie Ptolemeuszy poza Egiptem. Za rządów Ptolemeusza IV przeprowadzono więc reformę wojskową polecającą na zwiększeniu udziału miejscowej ludności w systemie militarnym. Na dużą skalę szkolono tubylczych rekrutów, których nauczono walki w macedońskim systemie falangi. Szkoleniem i dowodzeniem egipskimi falangistami zajmowali się oficerowie helleńskiego pochodzenia, co miało gwarantować jakość i wierność egipskich piechurów. W bitwie po Rafią w 217 roku składająca się z dużej części z Egipcjan (zwanych machimoi) falanga pokonała macedońskich żołnierzy służących w armii seleucydzkiej. Uzbrojeni i wyszkoleni Egipcjanie nie zawsze byli wierni obcej dynastii i od czasu do czasu przewodzili buntom przeciwko Macedońskim władcom. Bunty owe były wynikiem polityki ekonomicznej władców hellenistycznych, którzy, choć czynili bardzo wiele, aby dostosować się tradycjami do egipskiego dziedzictwa, zapełniali państwowe skrzynie kosztem (nadmiernym nieraz) rdzennej ludności. Wypracowane zyski szły na utrzymanie dworu, rozległe prace budowlane i armię. Niezadowolenie w niektórych kręgach Egipcjan budziła również uprzywilejowana pozycja ekonomiczno-polityczna części kolonistów i ich potomków, na których Ptolemeusze starali się oprzeć swoją władzę polityczną i woskową. To właśnie z ich szeregów wywodzili się urzędnicy i dzierżawcy, którzy w bezduszny sposób egzekwowali daniny od chłopów egipskich, przy okazji zajmując się lukratywnymi interesami i operacjami finansowymi. Ów dysonans pomiędzy tubylcami i ich hellenistycznymi panami trwał, z większym lub mniejszym nasileniem do końca istnienia państwa. Niemniej falanga była podstawą armii. Oprócz Egipcjan, których procent stopniowo rósł w udziale, falangiści składali się również z bogatszych greckich i macedońskich potomków osadników. Oddziały były dobrze wyszkolone. Były wstanie wykonać trudne manewry, zachować spoistości w szybkim marszu lub nawet biegu w kierunku przeciwnika. Szybkość falangistów wynikała z lżejszego uzbrojenia (w porównaniu z poprzednimi typami falang okresu greckiego lub macedońskiego) – ochronę stanowiły lniana, pikowana odzież, lekka tarcza, hełm frygijski. Nogi nie były chronione przez nagolenniki. Lżejsze uzbrojenie ochronne pozwalała łatwiej obsługiwać długie sarrisy (5-6 metrów). Konsekwencją zyskania szybkości i większej manewrowości było jednak narażenie się na falangistów na broń miotaną – oszczepy, kamienie i przede wszystkim strzały z łuku.

Dopełnieniem oddziałów elitarnych, zarówno zawodowych, jak i półzawodowych, była lekka piechota powoływana pod broń na czas wojny. Żołnierze piechoty składali się z emigrantów helleńskich i ich potomków, jak również ludności egipskiej, z której rekrutowali się dobrzy wojownicy.

Greccy i macedońscy emigranci, którzy nie zostali objęci systemem nadań ziemi, cieszyli się jednakże statusem obywatela. Zamieszkiwali oni tereny wokół ośrodków miejskich dzięki czemu państwo łatwo było skorzystać z ich wojskowych usług. Uzbrojenie lekkiego piechura (peltasta) składało się z dużej owalnej tarczy (thureos) oraz oszczepu. Dopełnieniem broni podstawowej był miecz xiphos, ewentualnie długi sztylet. Do ochrony głowy służył hełm, zazwyczaj typu trackiego. Dzięki lekkiemu uzbrojeniu oddziały te były szybkie i dobrze nadawcy się do potyczek i wsparcia ciężej uzbrojonych żołnierzy. W ramach piechoty wykorzystywane były różnego rodzaju formacje, które przechodziły pewne zmiany w uzbrojeniu w ciągu istnienia państwa.

Bogatsi obywatele mogli stanowić uzupełnienie falangi, przechodząc szkolenie w lokalnych jednostkach wojskowych z tego stylu walki, które było dopełnieniem treningu wyniesionego z domu od ojców. Tworzyli oni kilka rodzajów piechoty.

THUREOPHOROI –- piechota stanowiąca pośredni rodzaj między ciężkimi i lekkimi jednostkami piechurów. Żołnierze uzbrojeni byli w broń podstawową –- włócznię. Dopełnieniem broni ofensywnej był miecz (xiphos lub machaira). Uzbrojenie ochronne składało się z owalnej tarczy (thureos), nagolenników, ciężkiego hełmu – zazwyczaj typu trackiego przyozdobionego często pióropuszem. Tak uzbrojony piechur był żołnierzem bardziej uniwersalnym niż ciężkozbrojnym lub lekkozbrojnym, mogąc współpracować skutecznie z innymi formacjami. Średniozbrojny – odpowiednio wykorzystany – sprawdzał się zarówno jako żołnierz tak ataku, jak i obronie. W walce często THUREOPHOROI współpracowali z łucznikami i lekką piechotą, stanowiąc osłonę dla cięższej falangi. Mogli wówczas z dystansu nękać przeciwnika. W przypadku starcia wręcz, uzbrojenie w miecz pozwalało na skuteczną walkę. W czasie rządów późniejszych królów oddziały te przeszły pewną ewolucję. Na tradycji i ich stylu walki powstały oddziały zwane THORAKITAI.

Pod wpływem rzymskim i w czasach pokoju, armia Ptolemeuszów stała się bardziej oparta na lekkich oddziałach piechoty, co poniekąd było odpowiedzią na stworzenie szybkiej formacji piechoty na wzór rzymskiego żołnierza. Jedyną ciężkozbrojną formacją piechurów była nadal falanga która – jak pokazały wydarzenia w Macedonii – nie zdołała wyjść zwycięsko w starciu z rzymskimi legionami. Proporcje zwiększyły się na rzecz lekkiej piechoty, której uzbrojenie składał się nadal z owalnej tarczy (choć lżejszej niż poprzednio) oraz xystona. W walce oddziały te miały stanowić osłonę skrzydeł falangi oraz jej lewą część.

Biedniejsi Grecy służyli jako łucznicy i procarze.

Znacznie liczniejszą grupę lekkozbrojnych piechurów stanowili Egipcjanie, pochodzący przeważnie z ludności wiejskiej. Uzbrojeni byli w broń z arsenałowy królewskich – średniej długości dzidę, owalną tarczę i pikowane odzienie ochronne z wełny. Ujemną stroną tych jednostek był słaby poziom wyszkolenia. Żołnierze powoływani byli pod broń zazwyczaj na okres jednej kampanii i w praktyce byli przydatni, nie tyle w walce, ale raczej jako wsparcie dla pozostałych oddziałów, służby garnizonowej, strzeżenia obozów i taborów. W raz z rządami kolejnych władców topniała również lojalność oddziałów milicji a wraz z nią chęć do walki.

Spośród ludności egipskiej zostały uformowane również oddziały łuczników (toxotai). Nie stanowiły one dużej siły – jak w dawnych czasach – ale odgrywa rolę wsparcia. Łucznicy egipscy byli, pod względem umiejętności, dobre jakości (zdolność wyniesiona z polowań). Dopełnieniem tego typu wojska byli najemnicy np. kreteńscy. Uzupełnieniem oddziałów walczących bronią dalekiego zasięgu byli procarze (sphendonetai). Rekrutowali się oni w dużej części z pasterskiej ludności, która proc używała do obrony swoich stad przed rabusiami czy dzikimi zwierzętami. Walczyli oni w oddziałach pomocniczych jako wsparcie dla najmowych procarzy (zawodowi najemnicy z Rodos) i łuczników.

Imperium Ptolemeuszy korzystało również z oddziałów pomocniczych, które rekrutowane były spośród ludności należącej do krain przylegających do Egiptu. Dobrą renomą cieszyły się oddziały Hebrajczyków, które stacjonowały na północno-wschodniej flance kraju. Większość z hebrajskich żołnierzy została wyposażona na helleńską modłę, z typowym frygijski hełmem, thureos, nagolennikami, lekką pikowaną lub lnianą zbroją i mieczem kopisem. Bronią ofensywną na wyposażeniu żydowskich wojowników były również włócznie.

Po upadku wrogich Seleucydów oraz innych pomniejszych państw hellenistycznych, i nieudanej próbie powstrzymania zwycięskiego marszu na wschód rzymskich legionów przez władców orientalnych królestw Pontu i Armenii, Egipt stał się ostatnim niezawisłym państwem w basenie Morza Śródziemnego. Jego armia nie stanowiła wówczas znacznej siły. W stolicy stacjonowała wprawdzie gwardia pałacowa, a załogi obsadzały strategiczne punkty w kraju, jednakże starcia z armią rzymską w ostatnich latach istnienia kraju, ukazały słabość oręża armii ptolemejskiej, która niejednokrotnie pomimo znacznej liczebności, niebyła wstanie sprostać rzymskim legionistom. Ptolemeusze panowali w Egipcie do roku 30 p.n.Ch., kiedy to Kleopatra VII, która wdała się, w ostatecznie nieudaną, rozgrywkę o władzę w Imperium rzymskim, licząc na odnowienie silnej pozycji Egiptu przy boku wodzów rzymskich, takich jak Cezar i Marek Antoniusz. Po ich śmierci Egipt został wcielony do Rzymu jako prowincja, przez Oktawiana.

Ciekawostki rodem z państwa Ptolemeuszy…

Ptolemeusz - czyli wojowniczy

Nazwa dynastii rządzącej Egiptem w latach 304 – 30 p.n.Ch., pochodzi od imienia założyciela państwa Ptolemusza o przydomku Zbawiciel. Samo imię wywodziło się z greckiego słowa ptolemos - wojna a oznaczało człowieka wojowniczego. Kolejni królowie dynastii kontynuowali tradycję przybierania tylko tegoż imienia...

więcej ciekawostek...